.. एखादा दुर्ग समजावून घ्यायचा कसा, याचा वस्तुपाठ साक्षात शिवछत्रपतींनी ‘दुर्ग रायगड’ची परिक्रमा करुन दिलेला. त्याच धर्तीवर आम्ही ‘दुर्ग जीवधन’ची भटकंती केली - गडाच्या आसमंतातच नाही, तर गडाच्या अंतरंगातही! आसमंतातील ‘घाटवाट-परिक्रमा’ करताना आम्हाला चहूबाजूंनी जीवधनची अफाट रौद्र-देखणी रुपे दिसली. तर, गडाच्या अंतरंगाची ‘दुर्ग-परिक्रमा’ करताना तब्बल ६ कातळखोदीव मानवनिर्मित विवरे (लांब भुयार-वजा गुहा) आढळली. दुर्ग जीवधन असा ३६० अंशात अनुभवण्याच्या आमच्या ट्रेकचा हा वृतांत!
मोहफुलांच्या रानातून सह्याद्री पर्वतदर्शन
भल्या पहाटे अंधारातच माळशेज घाटाची वळणे उतरुन गेलो. वैशाखरे गावाशी महामार्ग सोडून गाडी आता सिंगापूर-इस्तेच्या वाडीकडे निघाली.
लपेटदार वळणापलीकडे अचानक थबकलोच. पानगळीच्या जंगलामध्ये जिकडेतिकडे मोहाची झाडाची फुले बहरलेली. टपोऱ्या आणि रसरशीत मोहफुलांचा मादक घमघमाट दाटलेला. अंगभूत मधाने जड झालेली मोहफुले अलगत तरंगत, गरगर करत रस्त्यावर विखुरत होती. बहुगुणी अशी ही फुलं वेचण्यासाठी कातकरी बांधवांची लगबग चाललेली.
‘घोडेपाणी नाळे'मधून जीवधनचे देखणे कातळकडे
सह्याद्री घाटमाथ्याच्या काळ्याकभिन्न कड्यांवर पर्जन्यधारा धडकतात, बरसतात आणि वाहून जाताना बेसाल्टच्या पोटात अवाढव्य ओढ्या-घळी-नाळांची निर्मिती करतात. अश्या ओढ्या-नाळांमधून चढत जात वाट शोधणारे कोणी स्थानिक किंवा कोणी शिकारी या द्रुतगती वाटा रुजवतात. कातळ-नाळेमधून घाटवाटांची चढाई करणे कस पाहणारे, पण सह्याद्रीच्या अंतरंगाचे दर्शनही घडवणारे. जीवधनच्या दक्षिणेला अश्याच एका कातळनाळेमधून - ‘घोडेपाणी नाळे’च्या वाटेने आम्ही चढाई करणार होतो. सामान्यतः घाटवाटांमधून कोकण आणि दरीचे दृश्य असते, मात्र ‘घोडेपाणी नाळे’लगत दरीतून उठवलेली कातळसुळक्यांची भिंत आणि त्यामागे आभाळात झेपावलेल्या जीवधन किल्ल्याचे अनोखे दृश्य मिळते. म्हणूनच, जीवधनच्या आसमंतातील भटकंतीची सुरुवात ‘घोडेपाणी नाळे’पासून करत होतो.
इस्तेच्या वाडीमध्ये गाडी लावून पाठपिशव्या खांद्यावर चढवल्या, तेव्हा वाजलेले सकाळचे ८. गावाच्या पूर्वेला अनेक बैलगाडी वाटा खाजगी रिसॉर्टच्या दिशांनी विखुरलेल्या. त्यातून नेमकी वाट शोधून घोडेपाणी नाळेच्या ओढ्याच्या पात्राकडे निघालो. उक्षीच्या फुलांच्या झुबक्यांमागे काळाकभिन्न देखणा ‘महाभृंगराज’ पक्षी आपल्या लांब शेपटीची लयकार मिरवत तरंगत गेला. उंबरांच्या डवरलेल्या फांदीमागून जीवधन किल्ला जणू आभाळात घुसलेला. गावापासून अर्ध्या तासात घोडेपाणीच्या मुख्य ओढ्याच्या पात्रात पोहोचलो. दगड-लाकडांचे बांध घालून पात्रातून वाळू-उपसा चालू होता. आता ओढ्यातल्या दगड-धोड्यांमधून तासनतास चढाई करायची होती. सह्याद्री कुशीत पोहोचल्याने उन्हाची किरणे पोहोचायची होती. समोर घोडेपाणीची नाळ, उजवीकडे दक्षिणेकडे रिठ्याच्या दाराची नाळ आणि पल्याड ढाकोबा शिखराच्या ‘दारा घाटाची नाळ’ खुणावत होती.
आधी ओढ्यातून चढणाऱ्या वाटेवर चढताना निवांत कातळटप्पे होते. माथ्याकडून उन्हाची किरणं दरीमध्ये झिरपू लागलेली, त्यात कुठलेसे गवताचे तुरे आणि कुठे पाण्याची तळी लकाकू लागलेली. दुतर्फा झाडं-झुडपांची दाटी आणि फुलपाखरांची लगबग. समोर अजस्त्र सह्यकड्यासमोर उठवलेल्या बाहुला-बाहुली नावाच्या सुळकयांची रांग. दरीच्या पोटातला गारवा आणि ट्रेकर्सच्या रंगलेल्या गप्पा असा भन्नाट माहोल. थोडं पुढे धोंडयामधून अडस-धडस करत आणि सोप्या श्रेणीचे कातळारोहण करत निघालो. ओल्या बुळबुळीत खडकांवर घाई न करता काळजीपूर्वक जाणे आवश्यक होते. ओढ्याच्या पात्रासोबत रुजलेले जैववैविध्य वैशिष्ट्यपूर्ण होते. मोठाल्या गोलाकार रांजणखळग्यांमध्ये प्रतिबिंब होते बाहुला-बाहुली सुळक्याचे, निळ्या आभाळाचे, रानात रमलेल्या ट्रेकर्सचे! तर त्या चित्राला जिवंतपणा देत होत्या पाण्यावर तरंगणाऱ्या पाणनिवळ्या. झकास आलं-युक्त चहाचा ब्रेक आणि मस्त विश्रांती मिळाली. वेळ ९:३०.
पश्चिमेकडून पूर्वेकडे जात ओढ्यातून चढाई चढणारी वाट आता थोडी खडतर होऊ लागलेली. बाहुला-बाहुली सुळक्याची शृंगे डोक्यावर येऊ लागलेली. चढाई उभी होत आता पसरट आकाराच्या इंग्रजी यू आकाराच्या घळीतून सुरु झाली. अजस्त्र धोंडे चढत आता बाहुला-बाहुली सुळक्याच्या पायथ्याशी आली आणि इथेच उजवीकडे (दक्षिण) ९० अंशात वळून ‘घोडेपाणी नाळे’ची सुरुवात होणार होती. वेळ १०४५. दुतर्फा कातळभिंती आभाळात घुसलेल्या आणि मधून अरुंद नाळेतून चढत जायचं होतं - नजर जाईल तोवर. नाळेतल्या वाटेची छाताडावरची चढाई अगदीच जीवावर येऊ लागली. कातळटप्पे सोप्या श्रेणीचे होते आणि दोर आवश्यक नव्हता, पण सातत्याने कातळकडे आणि ठिसुळ दगडांच्या राशींवरुन चढताना जरा दुर्लक्षही चालणार नव्हते. दक्षिणोत्तर नाळेतून उभी चढाई करताना छातीचा भाता अक्षरश: फुलला होता. एक एक पाऊल उचलून वरच्या खडकावर टाकायचं, स्वतःला पाठपिशवीसकट खेचून घ्यायचं हे करताना विलक्षण दम लागत होता. किती वेळ असली चढाई चालणार कोणास ठाऊक!
आणि अखेरीस आम्ही पोहोचलो घोडेपाणी नाळेतल्या सर्वात रौद्रसुंदर टप्प्यामध्ये. दक्षिणोत्तर नाळेतून समोर बघताना, अलिकडे म्हणजे समोरच उठवलेली बाहुला-बाहुलीच्या सुळक्यांची भिंत आणि त्यामागे उठवलेल्या जीवधनच्या पश्चिम कड्यांचे दृश्य. नेहेमीच्या दरीच्या दृश्यापेक्षा अनोखे निसर्गचित्र!
जीवधनचा आसमंत समजावून घेण्यासाठी घोडेपाणी नाळेतून दिसणारे दृश्य पाहिलेच पाहिजे. सह्याद्रीप्रेमी ट्रेकर मंडळी भारावून गेलेली आणि कितीतरी वेळ खिळून राहिलेली. घोडेपाणी माथा गाठला तेव्हा वाजलेले दुपारचे १.
डोंगर-झाडीचे कोडे सोडवत फांगूळगव्हाणमार्गे जीवधनकडे
घोडेपाण्याच्या माथ्यावर वाट-चौक आहे. उजवीकडेची वाट दक्षिणेला ‘रिठ्याच्या दारा’च्या दिशेने निघालेली. समोरची उतारावरची वाट पूर्वेला आंबोली गावाकडे गेलेली. तर डावीकडे उत्तरेला चढणारी पुसट फांगूळगव्हाणमार्गे जीवधनकडे जाता येईल का, हे जोखायचं होतं. आमच्या ऐकण्यात कोणी गावकरी किंवा ट्रेकर्स या वाटेने गेल्याचे ऐकिवात नव्हते, पण आंबोलीमार्गे दूरवर वळसा घालत घाटघरला जाण्यापेक्षा बिकट वाट आणि गर्द जंगल खुणावत होतं. घोडेपाणीच्या खिंडीतून डावीकडे वाट होती शिकाऱ्यांची भेकरा-डुकरांची. घुसाघुशी करत, धापा टाकत माथ्यावरुन पोहोचलो आणि एक क्षण नजरच भिरभिरली. खोल दरीच्या पोटात घोडेपाणी नाळ चढताना भव्य वाटणारे बाहुला-बाहुली सुळके आता दरीच्या पोटात छोटुसे वाटत होते. उन्हांत तळपत असलेल्या, रौद्रविराट साताठशे मीटर उंच कातळकड्यांच्या कोंदणात जडवलेला हिरा असावा ‘जीवधन’ शोभून दिसत होता. जीवधनच्या मागून डोकावणारा नानाचा अंगठा लक्षवेधी होता. वाजलेले दुपारचे २:३०.
दरीकडे तिरकी उतरणारी जनावरांची मळलेली वाट घेतली खरं, पण पाचव्या मिनिटाला वाट अफाट जंगलात सपशेल हरवलीच. वाट शोधायचा ध्यास असला, तरी ‘वाट गवसेल की नाही’ असा ताण नव्हता.
झुकलेल्या सूर्याची किरणे एकापाठोपाठ एक दाटी केलेल्या झाडांच्या खोडांना, पानांना उजळवत होती.
एकाच हिरव्या रंगाच्या किती किती छटा असाव्यात. हिरव्या रंगाचे विलक्षण कोलाज आम्ही अनुभवत होतो. पाचोळ्यातून चालताना चुबुक-चुबुक आवाज सोडला, तर रानात निखळ शांतता होती. वाट अशी नसणारच होती मुळी. त्यामुळे, मंद उताराचे घनदाट रानाचे टप्पे उतरत, कुठे डोंगरउतारावरून घरंगळत, कुठे ओहोळाचा आसरा घेत तर कुठे रांजणखळगे बाजूला ठेवत उतरत निघालो. तब्बल दोन तासाच्या रानातल्या चालीनंतर अखेरीस आम्ही पोहोचलो फांगूळगव्हाणच्या शेताडीत. जीवधन परिक्रमेत अनवट डोंगररांगांचं आणि जंगलटप्प्यांचं दर्शन झाल्याने ट्रेकर्स तुडुंब खूष! वेळ संध्याकाळचे ५.
जीवधनच्या अंतरंगातली अल्पपरिचित कातळखोदीव विवरे
जीवधन दुर्ग ट्रेकर्सना सुपरिचित आहेच, पण त्याच्या अंतरंगात दडलेले अल्पपरिचित दुर्गस्थापत्य असलेली ‘कातळकोरीव विवरे’ आम्हाला बघायची होती. जुन्नरच्या रमेश खरमाळे सरांच्या त्रोटक लेखनामध्ये या विवरांचा उल्लेख आलेला. पण ही विवरे नक्की किती आणि कुठे, याची निश्चिती करुन त्यांचे दर्शन घेणे याची आम्हाला उत्सुकता लागलेली.
अतिशय सावधानपणे मार्गस्थ झालेलो. तब्बल पंचवीस-तीस फूट खोलवर केलेली खोदाई आणि शेवटी टोकाला खोदलेली खोली न्याहाळली. शिलालेख, पाणी टाके किंवा कुठली धर्मचिन्हे नाहीत. काय उद्देश असेल या विवर-गुहांचा – दुर्गसंरक्षणासाठी पहाऱ्याचे मेट, की कोण्या साधकांचे ध्यानस्थळ, की नाथपंथीयांच्या गुहा? जीवधन परिसरातील नाणेघाटात २००० वर्षांपूर्वीच्या सातवाहनांच्या पाऊलखुणा आणि शिलालेख पाहता, त्या काळात जीवधनवर देखील माणसांचा वावर असू शकेल. त्यांच्यासाठी ही विवरे खोदवली असतील? कोण असतील हे लोक - व्यापारी, संरक्षक, धर्मप्रसारक की कोणी साधक! सह्याद्रीत इतरही अनेक दुर्गांवरती (जसे की राजगड, तोरणा, सिद्धगड, भास्करगड, प्रबळगड वगैरे) अशी गुहाविवरे आहेत, पण त्यांचा हेतू आणि नेमकी कालनिश्चिती करता येत नाही. विचारांच्या आणि विवराच्या अंधारात आणि अडचणीत चाचपडायला झालं होतं. धाप लागलेली, पण जीवधनच्या कातळ-अंतरंगातील एक विलक्षण दृश्य उलगडलेले...
पहिल्या विवरापासून पुढे उजवीकडे (उत्तरेला) ४० फूट आडवी वाटचाल केल्यावर अजून एक विवर नजरेस पडलं.
या विवराचे द्वार जमिनीपासून ६ फूट ऊंचीवर होते. मुखापाशी थोडे मोठे, पण आत चाळीसेक फूट खोल गेलेले. रचना पहिल्या विवरसारखी.
दक्षिण मेटावरील रौद्रविराट दृश्य आणि कातळविवर
पाठपिशव्या चढवून वाट-चौकात परतलो. गडाच्या जुन्नर द्वाराची वाट चढण्याऐवजी आता पुढच्या विवराच्या शोधात निघालो.
डावीकडे (दक्षिण) बारीक आडव्या वाटेने जाताना, वाट काही ठिकाणी कातळात खोदून काढलेली दिसली. वाटेशेजारी पण कातळात उंचावर खोदलेली आणि आता बुजलेली ३ पाण्याची टाकी नोंदवली. आडवी वाट जीवधनच्या दक्षिण खांद्यापाशी मोकळ्या सपाटीवर आली आणि भर्राट वाऱ्याच्या झोताने अंगावर शहारा आला.
अफाट दृश्य उलगडलं – उत्तरेला गडाच्या माथ्याकडे गेलेली कातळधार आणि कातळकडा, पश्चिम टोकाला उंचावलेला वानरलिंगी सुळका, समोर कोकणातल्या दरीचे खोलवर दर्शन आणि दक्षिणेला वळणवेड्या घाटमाथ्यावरील डोंगर-नाळांच्या दाटीपलीकडे उठवलेला ढाकोबा शिखरमाथा!
मॉन्सूनपूर्व ढगांचे पुंजके तरंगत, घाटमाथ्याला लगटत पठाराकडे निसटत होते. जांभळी-अंजनीच्या दाटीतून थरथरत गेलेला ‘स्वर्गीय नर्तक’ पक्षी मोहवून गेला.
जुन्नर द्वाराच्या कातळमार्गावरील विवर
दक्षिण मेटावरून आडवी वाट चालत वाट-चौकात परतलो. जुन्नर द्वाराची कातळवाट चढाई सुरु केली. शंभरेक पावठ्या चढल्यावर उजवीकडच्या दरडीमध्ये विवर क्रमांक तीन खुणावू लागले.
पहिल्या दोन विवरांप्रमाणे चौकोनी भुयारखोदाई आणि पण तुलनेत कमी खोली. बारकाईने निरीक्षण करुन बाहेर आलो.
गडाच्या उभ्या पायऱ्या आणि कातळ चढण्यासाठीचे रेलिंग आणि शिड्या वापरून जुन्नर द्वार गाठले. कोण्या सैनिकांनी खोदलेले साधे मारुतीरायाचे शिल्प आणि पुढे मोठे खांबटाके, द्वाराची तुटकी चौकट न्याहाळली. गडफेरी केली. गडावर काही कोरीव शिल्पे विशेष आहेत, ज्यात मुख्यत: धान्यकोठीतील गजलक्ष्मी, चंद्र-सूर्य आणि कमळ; गडाच्या उत्तर टोकाचे महिषासुरमर्दिनी शिल्प, दक्षिणेला बालेकिल्ल्यापाशी जीवाईदेवीचं उघड्यावरचे ठाणे, पूर्वेच्या बुजलेल्या पायऱ्यांची चोरवाट आणि गोमुखी पद्धतीच्या कल्याण द्वारावरील चंद्र-सूर्य शिल्पे लक्ष वेधतात, गडाच्या पुरातनत्वाची साक्ष देतात.
वानरलिंगी सुळक्याच्या अंतरंगात डोकावणारे विवर
गारेगार लिंबूसरबताचा आस्वाद घेऊन तरतरीत झालेली तुकडी आता गडाच्या पश्चिमेला ‘कल्याणद्वारा’ने उतराई करू लागली.
सुळक्याच्या अगदी पोटात जीवधनचे सहावे विवर डोकावत होते. आतापर्यंत बघितलेल्या इतर विवरांच्या मानाने वानरलिंगीच्या पोटातलं विवर मात्र तुलनेत छोटेसे आहे.
वानरलिंगी चढाई करणारे गिर्यारोहक या विवराचा आसरा घेतात. सुपरिचित जीवधनवरील अल्पपरिचित कातळविवरांची भेट एखाद्या शोधमोहिमेचा आनंद देऊन गेलेली.
पुरातन नाणेघाटाची उतराई करताना जीवधनचे विराट दर्शन
कल्याणद्वाराची वाट उतरुन पठारावरील सपाटीवर आलो. पाठीमागे गडाकडे पाहिलं आणि स्तब्धच झालो - ४०० मी ऊंचीचा दुर्गमाथा, माथ्याजवळ उभा कातळकडा, पदरातील दाट झाडीचे टप्पे, गडाला बिलगलेला निमुळता वानरलिंगी सुळका आणि वर मेघात अडकलेली सूर्यकिरणे सोडवणारा सूर्य!!!
घाटाची निवांत वळणे घेत उतरत जाणारी वाट सुरु झाली. उतराईमध्ये कित्येक वळणांवर पाण्याची टाकी खोदलेली होती. प्राचीन काळापासून पश्चिमेचे बंदर ‘कल्याण’ आणि पूर्वेची जुन्नर-पैठणची बाजारपेठ यांच्यातली दळणवळण महत्त्वाची होती. कोकणपट्टीपासून निघून सह्याद्रीचा उत्तुंग घाटमाथा ओलांडणाऱ्या घाटवाटांपैकी ‘नाणेघाट’. तर, नाणेघाटाच्या वाटेवरील व्यापार निर्धोक राहावा म्हणून संरक्षक दुर्ग ‘जीवधन’ महत्त्वाचा. त्यामुळे घाटात आणि शेजारच्या संरक्षक दुर्गावर धर्मकृत्य आणि कातळशिल्पे बनवली असणार!
जीवधनच्या आसमंतात आणि अंतरंगाची भटकंती
“जो है देखा वही देखा तो क्या देखा है! देखो वो जो औरो ने ना कभी देखा है!” या उक्तीनुसार दुर्ग जीवधनची ३६० अंशात परिक्रमा करताना, त्याच्या आसमंतात आणि अंतरंगात डोकावण्याची संधी मिळालेली. सह्याद्री आणि दुर्गदर्शनातून मिळणाऱ्या विलक्षण ऊर्जेची अनुभूती आम्हांला मिळाली होती. कृतज्ञ आहे..
----------------------------------------------------------------
महत्त्वाच्या नोंदी:
१. लेख प्रकाशन: दिवाळी अंक ‘दुर्ग’ २०२३
२. ट्रेकच्या तारखा: १९-२० मार्च, २०२३
३. छायाचित्रे: मिलिंद लिमये, साकेत गुडी, साईप्रकाश बेलसरे
४. नकाशा साईप्रकाश बेलसरे
५. सह्याद्रीचा हा संवेदनशील भाग असून, जबाबदारीने ट्रेकिंग करावे अशी विनंती. Leave nothing but footprints. Take nothing but memories.
६. ब्लॉगवरील सह्याद्रीची माहिती वाचून ट्रेक्स करण्याचे मुक्त हक्क सह्यभक्तांना. ब्लॉगमधील लिखाण आणि छायाचित्रे कॉपीराईट संरक्षित - @साईप्रकाश बेलसरे, २०२३. सर्व हक्क सुरक्षित.
No comments:
Post a Comment